Παραδοσιακό Πάσχα στ” Απεράθου (Ήθη κι έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας)

Από το περιοδικό my naxos (τεύχος 8)

Το Πάσχα, η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης, πλαισιώνεται από πολλά έθιμα που σχετίζονται με τον αναγεννητικό χαρακτήρα της Άνοιξης και την προετοιμασία της φύσης για παραγωγή και καρποφορία. Αρκετά από αυτά ανάγονται σε αρχαίους χρόνους και έχουν μαγικό-αποτρεπτικούς σκοπούς, καθώς κυριαρχούν διάφορα κοσμικά σύμβολα (π.χ αυγό, κερί) που χρησιμοποιούν οι πιστοί κατά τη βιωματική μέθεξη στις τελετουργίες. Παρακάτω παραθέτουμε πασχαλινά έθιμα από τ” Απεράθου της Νάξου, τα οποία ίδια ή ελαφρώς παραλλαγμένα απαντούν σε διάφορα μέρη της
Ελλάδας. Η προσέγγιση τους είναι λαογραφική και φανερώνει τη δύναμη επιβίωσης των παραδόσεων στο πέρασμα των αιώνων, η οποία οφείλεται στα πρωταρχικά συναισθήματα του ανθρώπου (π.χ φόβος για το θάνατο) και σε πρωτόγονες ιδέες.

Τα «λαζαράκια» και τα «Βάγια»
Αρχίζοντας την παράθεση μας από το Σάββατο του Λαζάρου, θα πρέπει να αναφερθούμε στα

Η Κυριακή των Βαΐων, τα «Βάγια», γιορτάζεται με πανηγυρικό τρόπο στο χωριό καθώς προαναγγέλλει την Ανάσταση. Όπως σε όλα τα μέρη της χώρας, έτσι και στ” Απεράθου τελείται η λειτουργία το πρωί που κλείνει με το μοίρασμα στους πιστούς των κλάδων των Βαΐων και μικρών σταυρών, φτιαγμένων από φύλλα φοίνικα (παλαιοχριστιανικό σύμβολο). Η λιτανεία που ακολουθεί τη λειτουργία περνάει από την ίδια διαδρομή που θα περάσει ο Επιτάφιος. Προπορεύεται η εικόνα της Βαϊοφόρου και της Παναγίας από το ναό και έπονται οι άλλες εικόνες, τα λάβαρα και εκκλησιαστικά σύμβολα. Οι πιστοί κρατούν τα βάγια με τα οποία συγχαίρουν το Χριστό για τη θριαμβευτική είσοδο στα Ιεροσόλυμα. Τα βάγια που ο καθένας θα μεταφέρει σπίτι του για ευλογία και θα τοποθετήσει στο εικονοστάσι, έχουν γονιμοποιό δύναμη, σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις, αλλά και τη δύναμη να θεραπεύουν αρρώστους και να διώχνουν κάθε κακό.

Παράλληλα με τη λατρευτική περιήγηση του χωριού, οι συμμετέχοντες τραγουδούν το παρακάτω άσμα που σκοπό έχει να επιφέρει τη βροχή και την υγιή καρποφορία της γης:

Βάι, βάι του βαγιού

τρώνε ψάρι και κολιό

και την άλλη Κυριακή

τρώνε κόκκινο αυγό.

Κύριε βρέξε

το έλεος πέψε.

Ορισμένοι μελετητές συσχετίζουν βάσιμα αυτή τη λιτανεία με την αρχαία ελληνική γιορτή «ειρεσιώνη» κατά την οποία παιδιά περιέφεραν κλαδιά στολισμένα με καρπούς προκειμένου να επιφέρουν με μαγικό τρόπο τη γονιμότητα της γης σε μια κρίσιμη για τις επερχόμενες σοδειές χρονική περίοδο.

Τη Μεγάλη Εβδομάδα οι παραδοσιακοί Απεραθίτες δεν κάνουν πολλές εργασίες και δουλειές του νοικοκυριού από σεβασμό στα θεία Πάθη. Πραγματοποιούνται ειδικά στο σπίτι, τα απολύτως απαραίτητα (καθάρισμα, μαγείρεμα, βράσιμο αυγών, ζύμωμα).

Το παρακάτω ποιητικό έργο που απήγγειλαν οι παλαιότεροι αποδίδει το νόημα των ημερών της εβδομάδας αυτής.

Μεγάλη Δευτέρα – μεγάλη μαχαίρα

Μεγάλη Τρίτη – ο Χριστός εκρύφτη

Μεγάλη Τετάρτη – ο Χριστός επιάστη

Μεγάλη Πέμπτη – ο Χριστός εδέθη

Μεγάλη Παρασκευή – κλάματα κι αναστεναγμοί

Μεγάλο Σάββατο – αρνί και ρίφι κάτω

Ξημερώνει κι η Λαμπρή με το μυρισμένο αρνί.

Η Μεγάλη εβδομάδα

Τη Μεγάλη Δευτέρα και τη Μεγάλη Τρίτη τελούνται οι γνωστές ακολουθίες της εκκλησίας. Τη
Μεγάλη Τετάρτη οι πιστοί, πριν την ακολουθία του Μυστικού Δείπνου, συμμετέχουν σε αυτή του Ευχελαίου και προμηθεύονται το αγιασμένο λαδάκι με το οποίο αλείφονται για ευλογία.
λεγόμενα «λαζαράκια», νηστίσιμα αρτοσκευάσματα που έψηναν οι Απεραθίτες τη μέρα αυτή προς τιμή του Αναστημένου Λαζάρου. Αυτά είχαν το κλασικό σχήμα που δίνεται στη φρατζόλα, αλλά το μέγεθος τους εξαρτώταν από τον παραλήπτη, δηλαδή για τα μικρά παιδιά έψηναν μικρά ψωμάκια. Σε κάθε περίπτωση τοποθετούσαν καρύδια, ένα ολόκληρο καρύδι στα τελευταία και στα πιο μεγάλα περισσότερα. Αυτά τα ψωμιά τα κατανάλωναν σε όλη την περίοδο της νηστείας της Μεγάλης Εβδομάδας.

Η Μεγάλη Πέμπτη είναι μια μέρα γεμάτη λαογραφικές απαγορεύσεις και δεισιδαιμονίες. Το πρωί στην εκκλησία κοινωνούν και το απόγευμα συμμετέχουν στο θείο δράμα της Σταύρωσης που συνοδεύεται από τα δώδεκα Ευαγγέλια. Είναι η μέρα που όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στ” Απεράθου βάφουν τα αυγά. Παλαιότερα έκαναν μόνο τις λεγόμενες αυγοκουλούρες, δηλαδή ψωμιά στα οποία τοποθετούσαν αυγά. «Κουτσούνες» ονομάζονται αυτά που προορίζονται για τα παιδιά και είναι μικρά σε μέγεθος σε σχήμα πλεξίδας και ένα αυγό. Οι παλαιότεροι θυμούνται ότι σε αυτά τα ψωμιά έβαζαν άβαφτα αυγά. Τώρα τα βάφουν όλες οι νοικοκυρές (εκτός αν πενθούν) και οι νεότερες κάνουν και τσουρέκια στα σπίτια (έθιμο ξενόφερτο στη Νάξο με πιθανή καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη και Μικρά Ασία). Στα βαφτηστήρια παλαιότερα έδιναν αυγοκούλουρα και ότι άλλο είχαν.

Παραδοσιακά έβαφαν τα αυγά με φυσικά μέσα, όπως φλούδες κρεμμυδιού και άνθη, ενώ τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούνται οι σύγχρονες χημικές βαφές. Το κόκκινο χρώμα πιστεύεται ότι έχει μαγική – αποτρεπτική δύναμη και γενικά το αυγό συμβολίζει τη ζωή και είναι ενισχυτικό της ενδυνάμωσης της φύσης. Πολλοί το τοποθετούσαν στο εικονοστάσι, ως ιερό αντικείμενο.

Σήμερο μαύρισ” ο ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα…

Τη Μεγάλη Παρασκευή οι Απεραθίτες λένε ότι «κείτονται και οι κατσαρίδες» θέλοντας να δηλώσουν τον πένθιμο χαρακτήρα της ημέρας. Οι εργασίες και οι οικιακές δουλειές απαγορεύονται γι αυτό και ειδικά τα παλιότερα χρόνια οι νοικοκυρές ούτε μαγείρευαν αλλά έτρωγαν ελιές, ωμά χόρτα όπως κολιές (από τα κολιοπόριχα) με ξύδι – προς ανάμνηση του ποτίσματος του Χριστού – ψωμί, καρύδια, ξερά σύκα κ. ά.

Η Αποκαθήλωση τελείται με μεγάλο δέος και κατόπιν οι γυναίκες στολίζουν τον Επιτάφιο. Παλιότερα χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά λουλούδια των αγρών (χαρακτηριστικός είναι ο διάκοσμος με σχοινιά στα οποία περνούν άγριες μαργαρίτες εν είδει γιρλάντας).

Χαρακτηριστικό έθιμο εκδηλωτικό του πένθους είναι η τοποθέτηση μαύρου πέπλου πάνω στην εικόνα της Παναγίας (του κεντρικού ομώνυμου ναού). Αναφέρεται ότι τα παλιότερα χρόνια δεν επιτρεπόταν να γίνει προζύμι στο σπίτι πριν περάσει ο Επιτάφιος, παρά μόνο μετά τη λιτανεία.

Απεραθίτισσα μας απήγγειλε το παρακάτω «μοιρολόι» της Παναγίας:

Σήμερο μαυρισ” ο ουρανός

σήμερα μαύρη μέρα

σήμερον έβαλον βουλή οι άνομοι Εβραίοι

οι άνομοι και τα σκυλιά

και τρεις καταραμένοι.

Στ” Απεράθου πολύ σημαντικό είναι να καταφέρει κάποιος να κλέψει τα κεριά του Επιταφίου, καθώς
κλεμμένα θεωρούνται πιο θαυματουργά. » Τα πιο παλικάρια σαρταίνανε και τα κλέβγανε» όπως λένε οι ντόπιοι. Το άρπαγμα των κεριών λαμβάνει χώρα όταν ψέλνονται τα Εγκώμια και συγκεκριμένα στο άκουσμα του «Έρρανον τον τάφον». Ακολουθεί η λιτάνευση του νεαρού Χριστού στο χωριό και οι πιστοί με αναμμένα κεριά στα χέρια, ακολουθούν.

Οι γυναίκες καθ” όλη την πομπή ψέλνουν τον Επιτάφιο θρήνο, αναλαμβάνοντας ρόλο Μυροφόρων.

Στις πόρτες απ” όπου περνά ο Επιτάφιος οι γυναίκες, που ως μανάδες παίζουν βασικό ρόλο στο έθιμο αυτό της απόδοσης τιμής στο νεκρό γιο της Παναγίας, ανάβουν κεριά και θυμιάματα.

Στο γυρισμό του Επιταφίου στο ναό, οι πιστοί περνούν κάτω από το νεκροστολισμένο Χριστό για ευλογία. Η πομπή σαφώς παραπέμπει στην περιφορά του νεκρού θεού Άδωνη κατά την αρχαιότητα, στη γιορτή «κήποι του Αδώνιδος» και ανήκει στα εθιμολατρευτικά δρώμενα που σχετίζονται με τον κύκλο της ζωής (θάνατος και αναγέννηση της φύσης). Αξιοσημείωτο είναι ότι τα κεριά του Επιταφίου καθώς και τα άνθη που παίρνουν οι πιστοί στα σπίτια τους φυλάγονται στο εικονοστάσι και θεωρούνται πολύ ισχυρά φυλακτά που χρησιμοποιούνται κατά της βασκανίας και άλλων κακών.

Ο θόρυβος… της Ανάστασης

Το Μεγάλο Σάββατο στ” Απεράθου γίνονται οι προετοιμασίες για την Ανάσταση. Στο σπίτι βράζουν κρέας και ετοιμάζουν το τραπέζι, ώστε να είναι έτοιμο μετά την Ανάσταση.

Η μεγαλύτερη γιορτή του Χριστιανισμού γιορτάζεται στο χωριό με ιδιαίτερα θορυβώδη τρόπο. Οι θόρυβοι από την αρχαιότητα θεωρείται ότι διώχνουν τα κακά πνεύματα. Το χαρμόσυνο χτύπημα της καμπάνας, οι φωνές των πιστών και οι κροτίδες, συναποτελούν το ηχητικό πλαίσιο του γιορτινού αυτού εθίμου. Ο ήχος και το φως αποτελούν τα μαγικά μέσα που σφραγίζουν την Αναστάσιμη χαρά.

Το «Χριστός Ανέστη» ψέλνεται από τον παπά στην κεντρική εξωτερική είσοδο του ναού, όπου

συγκεντρώνονται οι άντρες του χωριού, κυρίως νέοι, αγκαλιάζονται σφιχτά και ψέλνουν χοροπηδώντας τον ύμνο. Απ” έξω από την είσοδο αυτή, στο πλακόστρωτο, ανάβουν τα κλίματα που συγκεντρώθηκαν εκεί για να ενισχύουν με τη φωτιά τους τον αποτρεπτικό και καθαρτικό ρόλο του θείου φωτός της Ανάστασης. Το φως αυτό μεταφέρεται από τους πιστούς στα σπίτια, όπου σχηματίζεται με τις λαμπάδες ο σταυρός στο ανώφλι (μέρος του σπιτιού γεμάτο με μαγικές δοξασίες), για να προστατεύει τους ενοίκους από κάθε τι κακό. Το καντήλι ανάβεται με το άγιο φως και ειδικά τα παλαιότερα χρόνια παρέμενε άσβεστο για σαράντα μέρες (δεν το άφηναν οι γυναίκες να σβήσει). Τη λαμπάδα τη φυλάνε «για καλό στο σπίτι».

Ακολουθεί το πανηγυρικό τραπέζι μετά τη θεία λειτουργία και τη θεία κοινωνία. Παλιότερα έτρωγαν

βραστό κρέας. Υπάρχει η λαϊκή αντίληψη ότι δεν τηγανίζουν ποτέ κρέας και γαρδούμπες (τζιτράκια) το βράδυ της Ανάστασης, κάτι που θεωρούμε λογικό καθώς μετά από σαρανταήμερη νηστεία οι τηγανητές τροφές βλάπτουν το στομάχι.

Το τσούγκρισμα των κόκκινων αυγών επισφραγίζει τη γιορτή της Ανάστασης και όπως παρατηρούν οι παλαιότεροι «εβουλώναμε με το αυγό και τελειώναμε με το αυγό» (έτρωγαν αυγό το βράδυ της Τυρινής Κυριακής πριν τη νηστεία και ξανάτρωγαν αυγά μετά το τέλος της Σαρακοστής, το βράδυ της Ανάστασης – σχήμα κύκλου)

Ανήμερα το Πάσχα

Την Κυριακή του Πάσχα στ” Απεράθου παρασκευάζεται το λεγόμενο «πάτουδο» (αρνί γεμιστό με μυρωδικά χόρτα, σέφκλα, κουτσουνάδες και άλλα άγρια χόρτα, ρύζι και σταφίδες), έθιμο που απαντά σε πολλά χωριά της Νάξου αλλά και σε άλλα νησιά πέρα των Κυκλαδίτικων. Η δεύτερη Ανάσταση τελείται νωρίς το απόγευμα πανηγυρικά και οι πιστοί συμμετέχουν στη λιτάνευση της εικόνας της Ανάστασης. Μετά την πομπή, επισκέπτονται το νεκροταφείο για να τελέσουν μνημόσυνες δεήσεις, με την εικόνα της Ανάστασης πάνω από τους τάφους, εξευμενίζοντας έτσι το φόβο για το θάνατο. Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι παλιότεροι Απεραθίτες διατηρούσαν το έθιμο «του φιλιού της Αγάπης» και αλληλοασπάζονταν στον εσπερινό αυτό.

Τα παραπάνω εαρινά έθιμα, χαρακτηρίζονται από τη μαζικότητα της συμμετοχής, την οργάνωση των τελετουργικών δομών, τη χρήση συμβολικών αντικειμένων και την πίστη στη θαυματουργική δύναμη των υπερφυσικών προσώπων ή στοιχείων. Αποτελούν ζωντανά τεκμήρια της λαϊκής λατρείας που επενδυόμενα το χαρακτήρα του Απεραθίτικου πολιτισμού αποκαλύπτουν πλευρές του πνευματικού βίου του λαού μας και μαρτυρούν τη δύναμη των παραδόσεων στα πλαίσια της τοπικής κοινωνίας.

Μαρία Καλτσά

Φιλόλογος – Λαογράφος

* Ευχαριστούμε τις Απεραθίτισσες: Κυριακή Σοϊλέ (του Μαρκογιώργη) και Ειρήνη Μαργαρίτη (Ατζεμορήνη), για τις χρήσιμες πληροφορίες που μας έδωσαν και τη Φωτεινή Καλτσά για το φωτογραφικό υλικό

* ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Οικονομίδης Δ., Η Μεγάλη Εβδομάδα στ’ Απεράθου Νάξου, Απεράθου, χρόνος 3, α.φ. 56, Μάρτιος-Απρίλιος, 1988.

Λουκάτος Δ., Πασχαλινά και της Άνοιξης, Λαογραφία-Παράδοση 5, εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1985.

Καλτσά Μ., Το εικονοστάσι του σπιτιού, ένα μέρος με εθιμικές προεκτάσεις, μεταπτυχιακή εργασία δ’ εξαμήνου (1999-2000). Μεταπτυχιακό Τμήμα Λαογραφίας Φιλοσοφικής Σχολής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2000. (Βιβλιοθήκη χειρογράφων – Λαογραφικό Σπουδαστήριο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών).

Χατζούδης Ν., Χειρόγραφο 3715, Συλλογή πρωτογενούς λαογραφικού υλικού από το χωριό Απεράθου Νάξου, Αθήνα 1994-1996. (Βιβλιοθήκη χειρογράφων – Λαογραφικό Σπουδαστήριο Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών).

Ήμελλος Σ., Λαογραφικά τ. Β’, Ποικίλα, Αθήνα 1992.

Ζευγώλης Γ., Λαογραφικά σημειώματα, Αθήνα 1950.

Κεφαλληνιάδης Ν., Η Απείρανθος, Ιστορία-Μνημεία-Λαογραφία. Έκδοση Πολιτιστικού Λαογραφικού ομίλου Απειράνθου, Αθήνα 1985.

Μέγας Γ., Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας, εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1992.

Μηλίγκου-Μαρκαντώνη Μ., Το αβγό στην ελληνική λαϊκή παράδοση, Κοινωνικές τομές, έτος 6, τεύχος 55, Μάιος-Ιούνιος 1994.